Dominującą grupą gospodarstw w Polsce są gospodarstwa małe posiadające do 10 ha. Średnia wielkość gospodarstwa w 7 na 16 województw nie przekracza 10 ha. Małe gospodarstwa rolne w Polsce stanowią dominujący element struktury agrarnej. Sytuacja taka nie jest jednak wyłącznie specyfiką polskiego rolnictwa, ponieważ małe gospodarstwa rolne stanowią nieodłączny składnik europejskich obszarów wiejskich i pełnią ważną rolę w rozwoju ekonomicznym i społecznym każdego kraju.
W związku z tym, że małe gospodarstwa charakteryzują się niższą efektywnością, większym zatrudnieniem w przeliczeniu na 1 ha i bardziej różnorodną produkcją w porównaniu do gospodarstw towarowych, są one mniej konkurencyjne na rynku i ekonomicznie słabsze. Z ich perspektywy szczególnie ważne znaczenie mają działania wspierające inicjatywy umożliwiające uzyskiwanie alternatywnych źródeł dochodów i ich dywersyfikację. Możliwością, a zarazem szansą dla takich gospodarstw jest agroleśnictwo, które wpływa na zwiększenie opłacalności produkcji rolnej w gospodarstwie. Zastosowanie systemów agro-leśnych w gospodarstwie umożliwia nie tylko zwiększenie produktywności użytków rolnych, ale również wpływa na stabilizację gospodarstwa. Jednocześnie systemy agro-leśne przyczyniają się do zahamowania erozji wietrznej i wodnej gleby, pomagają zatrzymać wodę w gruncie, chronią wody powierzchniowe, podnoszą odporność gospodarstw na zmienność środowiska i rynku oraz wpływają pozytywnie na ich konkurencyjność.
Agroleśnictwo wpisuje się w cele Unii Europejskiej, która promuje zrównoważony rozwój oparty między innymi na działaniach mających na celu ochronę środowiska. Uszczegóławia to priorytet „Budowanie neutralnej klimatycznie, ekologicznej, sprawiedliwej i socjalnej Europy” odnoszący się do jakości powietrza i wód oraz promocji zrównoważonego rolnictwa. Agroleśnictwo wpisuje się również w Strategię Europa 2020, która między innymi opiera się na wzroście zrównoważonym, gdzie działania ukierunkowane są na wzrost konkurencyjności oraz poprawę efektywności wykorzystania posiadanych zasobów. Istniejące badania wskazują, że właściwe stosowanie zasad i praktyk agro-leśnych jest kluczowym sposobem wspomagania rolnictwa Unii Europejskiej w celu osiągnięcia bardziej zrównoważonych metod produkcji żywności, przynoszących zarówno zyski dla rolników, jak i korzyści dla środowiska. Potwierdzeniem tego są wyniki opracowane na podstawie projektu AGroFORestry that Will Advance Rural Development – AGFORWARD, zrealizowanego w latach 2014-2017.
Ogólnym celem tego projektu było promowanie praktyk agro-leśniczych w Europie, przyspieszających rozwój terenów wiejskich poprzez poprawę konkurencyjności oraz wzmocnienie społeczne i środowiskowe. Projekt opierał się na eksperymentach agro-leśnych realizowanych na terenach gospodarstw biorących udział w projekcie oraz wykorzystywał wyniki poprzednich projektów badawczych, tj.: „Agroleśnictwo leśno-orne dla Europy (SAFE)”. W projekcie uczestniczyły dwie instytucje międzynarodowe: European Agroforestry Federation – EURAF oraz European Forest Institute – EFI i ponad 20 uczelni wyższych oraz organizacji badawczych i rolniczych z całej Europy. Założono, że cel projektu osiągnięty zostanie poprzez realizację czterech zadań:
- Zrozumienie sytuacji i problematyki systemów agro-leśnych w Europie;
- Identyfikację, rozwój i badania innowacyjne w terenie w celu poprawy opłacalności systemów agro-leśnych w Europie;
- Ocenę innowacyjnych projektów i praktyk agro-leśnych w miejscach, gdzie agroleśnictwo nie jest obecnie praktykowane lub zanika, a także ilościowe określenie możliwości stosowania rozwiązań agro-leśnych w skali danego pola, gospodarstwa oraz krajobrazu;
- Promowanie szerszego stosowania odpowiednich systemów agro-leśnych w Europie poprzez politykę rozwoju i rozpowszechnianie informacji (np. poprzez stronę internetową).
W projekcie wyodrębniono 8 tzw. pakietów roboczych (WP), w ramach których identyfikuje się i rozwija w terenie rozwiązania innowacyjne poprawiające wydajność agroleśnictwa w poszczególnych sektorach tematycznych.
WP1: bada i analizuje istniejące systemy agroleśne w Europie.
WP2: zajmuje się poprawą trwałości istniejących systemów agroleśnych Wysokiej Wartości Naturalnej i Kulturowej (HNCV) w Europie.
WP3: skupia się na agroleśnictwie, jako sposobie pozyskiwania wysokiej jakości drzew tj.: jabłonie, oliwki, drzewa cytrusowe oraz orzechy i kasztanowce.
WP4: koncentruje się na stosowaniu agroleśnictwa w systemach ornych.
WP5: obejmuje działania związane ze stosowaniem agroleśnictwa w systemach hodowlanych w trzech sektorach: drób, bydło oraz trzoda chlewna.
WP6: dotyczy oceny i opracowania innowacyjnych i lepiej do stosowanych wzorów i praktyk agroleśnych. Celem tej części projektu jest ocena projektów i praktyk agroleśnych oraz przystosowanie jej do miejsc, gdzie agroleśnictwo nie jest obecnie powszechnie praktykowane lub jego udział w systemach produkcji rolnej się zmniejsza oraz kwantyfikacja możliwości stosowania agroleśnictwa w skali danego pola i gospodarstwa.
WP7: dotyczy również (jak w przypadku poprzedniego pakietu) opracowania innowacyjnych wzorów i praktyk w miejscach, gdzie stosowanie agroleśnictwa obecnie nie istnieje lub udział jego jest niewielki. Natomiast celem pakietu jest ocena możliwości stosowania agroleśnictwa dla rozwoju krajobrazu.
WP8: przedstawia wyniki badań oraz ocen terenowych i krajobrazowych w celu zidentyfikowania najlepszych praktyk w zakresie rozwoju polityki agroleśnej. Celem pakietu jest promowanie szerszego przyjęcia odpowiednich systemów agroleśnych w Europie.
Dla potrzeb opisywanego projektu do grudnia 2014 roku utworzono 42 grupy badawcze rolników. Każda grupa badawcza usytuowana została w jednym kraju lub regionie, skupiając się na poprawie jednego z czterech typów systemów agroleśnych:
- Istniejące systemy agroleśne o wysokiej wartości naturalnej i środowiskowej.
- Integracja pastwisk lub międzyplonów z systemami drzew o wysokiej wartości jak oliwki i drzewa owocowe oraz drzewa orzechowe i czereśnie uprawiane dla osiągnięcia wysokiej jakości drewna (WP3).
- Integracja drzew z systemami uprawnymi (WP4).
- Integracja drzew z systemami hodowli zwierząt (WP5).
W chwili obecnej opieramy się na badaniach prowadzonych w innych krajach tj.: Niemcy, Francja, Wielka Brytania i Portugalia, ponieważ nie ma szczegółowych kalkulacji ekonomicznych upraw agroleśnych z gospodarstw w Polsce. Istnieją już przykłady zastosowania systemów agro-leśnych np.: na terenie woj. lubelskiego, małopolskiego i mazowieckiego. Jednak jest ich jeszcze niewiele w porównaniu np. do Francji, gdzie założono, że w 2025 roku 50% gospodarstw będzie gospodarowało w oparciu o systemy agro-leśne. Badania zagraniczne dostarczają wielu ciekawych wskaźników i wykazują, że produkcja w systemach agro-leśnych może zwiększyć dochód z gospodarstwa rolnego nawet o 95%. Dochodowość tylko z jednej uprawy, np. zbóż, zwiększona jest o co najmniej 27%. Stan środowiska naturalnego poprawia się o 25%, a krajobrazu o 30%. Zwiększa się różnorodność produktów pochodzących z danego gospodarstwa rolnego o 30%. Poprawia się jakość gleby o 25%, a jeśli włączymy w to ściółkowanie mulczem – to możemy osiągnąć wzrost na poziomie 60%. Ilość żywności produkowanej przez gospodarstwo na własne potrzeby zwiększa się o 47%. Rośnie cena za płody rolne o co najmniej 17%, a w niektórych przypadkach o kilkaset procent. Badania nad plonami upraw na obszarach z pasmami krzewów wykazały, że można osiągnąć wzrost plonów nawet o 50%. W Polsce, prowadzone są obecnie badania np. w ramach projektów realizowanych i finansowanych z PROW 2014-2020 (działanie „Współpraca”). Ich celem jest przetestowanie różnych rodzajów systemów agro-leśnych i określenie ich przydatności do warunków polskich oraz opracowanie analiz ekonomicznej opłacalności.
Polska jest jeszcze na początku drogi prowadzącej do wprowadzania i upowszechniania systemów agro-leśnych w gospodarstwach rolnych. Patrząc na doświadczenia sąsiednich krajów, w których ten typ produkcji jest już bardzo dobrze rozwinięty i sprawdzony w praktyce, mamy możliwość skorzystania z ich wiedzy i doświadczenia. Aby jednak proces ten szybko został wdrożony, potrzebna jest fachowa wiedza, umożliwiająca właściwy dobór roślin do uprawy w naszych gospodarstwach. Wiąże się to z nowymi wyzwaniami dla doradztwa rolniczego oraz pozostałych instytucji działających na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w Polsce.
Wdrażając systemy agro-leśne w naszych gospodarstwach jesteśmy w stanie zadbać nie tylko o poprawę ekonomicznych aspektów życia rolników i ich rodzin, ale również możemy pozytywnie i świadomie oddziaływać na otaczające nas środowisko. Warto zatem już dziś przyjrzeć się przykładom płynącym z badań i doświadczeń zagranicznych, a także uczestniczyć w działaniach europejskich instytucji podejmujących działania na rzecz agroleśnictwa, ponieważ zarówno od strony środowiskowej, jak i ekonomicznej nowe rozwiązania są w rolnictwie pilnie oczekiwane.
Więcej informacji o projekcie AGFORWARD znajdziecie Państwo na stronach internetowych:
https://www.agforward.eu/index.php/pl/news.html
https://www.facebook.com/AgforwardProject
Autor: Przemysław Lecyk, CDR Oddział w Poznaniu
Źródło: Horyzont 2/2021
